Complottheorieën in onzekere tijden

Dinsdag 15 maart 2022 

“Russische militairen vallen geen burgers aan, alleen militaire infrastructuur”. Deze woorden sprak Aleksander Sjoelgin, Russische ambassadeur in Nederland afgelopen zondag in het programma Buitenhof. Volgens Sjoelgin zou het doden van Oekraïense burgers nepnieuws zijn en is er een ‘grote desinformatiecampagne tegen Rusland’ gaande, waarbij burgers als menselijk schild worden ingezet door nationalistische bataljons.  

Niet alleen de Russische ambassadeur betoogde steun voor de acties van Rusland. Waar tijdens het Oekraïne-debat in de Tweede Kamer vrijwel iedereen de aanval van Rusland veroordeelde, weigerde Thierry Baudet, leider van Forum voor Democratie (FvD), de invasie te veroordelen. Ook Willem Engel, bekend voorman van Viruswaarheid, toont begrip en zegt dat Poetin “de Oekraïense nazi aan het bestrijden is”. Dat voormalig coronademonstranten, zoals FvD- en viruswaarheid aanhangers zich opwerpen als verdedigers van de Russische invasie en complotten is opvallend, maar komt niet onverwachts. Het is een groep die altijd kritisch is op de overheid en media en de gehele gevestigde orde. Zoals Max von Kreyfelt van Café Weltschmerz, een internetzender die zich na de corona pandemie op het conflict rondom Oekraïne stort tegen NRC zegt: “Wij zijn altijd kritisch op media en politiek. Dus als Rusland als dader wordt beschreven en Oekraïne als slachtoffer, wéét je gewoon dat daar nuance mist.”

In oorlogstijden zoals nu, neemt onzekerheid toe en ervaart men existentiële dreiging. De drang om de wereld te begrijpen neemt toe en men gaat proberen losse elementen en verschillende onderwerpen te verklaren door te zoeken naar connecties en causale verbanden. Hoe kan het dat al deze nare dingen gebeuren? Dit is waar complottheorieën om de hoek kunnen komen kijken. 

Complottheorieën zijn verklaringen voor complexe en onsamenhangende feiten of gebeurtenissen, waarbij bepaalde elementen de voorkeur krijgen en deze verklaringen zijn bijna altijd onjuist.  Hoewel complotten bijna altijd falsifieerbaar zijn, zijn er toch mensen die er volledig in geloven.
Waarom? Ze vervullen de psychologische behoeftes aan zekerheid, het begrijpen van de wereld om je heen en het behouden van een positief beeld van jezelf of een groep waar je onderdeel van bent. Om al deze behoeftes te vervullen, heb je vaak een groep nodig om de schuld aan te kunnen geven. Meestal is dit een opvallende of zichtbare groep mensen, waarin leden verdacht worden van het uitvoeren van stiekeme dingen en samenzweren. Denk bijvoorbeeld aan de Nederlandse Publieke Omroep, een groep die werd verdacht van het uitzenden van corona nepnieuws om iedereen bang te maken.  

Losse complottheorieën fungeren als bewijs voor complot denken, wat het algemeen complot denken weer versterkt. Dit kan gevaarlijk zijn voor een maatschappij.
Waarom? Complot denken leidt in eerste instantie tot sociale en politieke afstand. Het radicaliseringsproces van ideologische groepen wordt daarnaast in versnelling gebracht en zou kunnen leiden tot extremisme. Zeker wanneer een leider van een ideologische groep sommige van deze complotten nog eens ondersteunt. Complot denken is sowieso sterk gelinkt aan de populistische ideologie. Zowel complotdenkers als aanhangers van het populistische gedachtegoed, hebben een sterk wij vs. zij gevoel. Ze geloven beide in een opvallende groep buitenstaanders, en waar de populisten vaak de slechte overheid tegenover de goede burgers zet, gaat het bij complot denkers vaak een stuk verder. En hoewel het qua absurdisme soms ver uit elkaar staat, gaat het bij beide in de basis om een bepaalde groep die mensen opzettelijk schade probeert toe te brengen, waarbij gebeurtenissen worden gereduceerd tot een strijd tussen het goede en het kwade. Het feit dat een rechtse populist zoals Thierry Baudet steun betuigt aan een communist als Poetin, zou verklaard kunnen worden door hun gedeelde opvatting over dat het ‘goede’ eigen volk altijd eerst moet komen, in plaats van ‘de slechte’. Deze opvatting zou een maatschappij kunnen splitsen, wat kan leiden tot ondermijning van het publieke vertrouwen in democratische instituties en gevaarlijk extremisme.  

Er is dus niet één oorlog gaande, maar er zijn twee oorlogen gaande. De één met wapens, tanks en bommen die mensen massa’s het land uit jagen. De ander is een digitale oorlog waarin gestreden wordt met “het wapen van desinformatie en propaganda”. 

Geschreven door Emma, trainee bij Issuemakers
Emma deed in haar master thesis onderzoek naar de link tussen complottheorieën en populisme. Zij schreef voor ons dit actuele blog.