De ‘klimaatvluchteling’: een (nog) niet bestaand issue

Bosbranden in Griekenland, Algerije en Spanje, overstromingen in Limburg, delen van België en Duitsland en een hittegolf van bijna 50 ˚C in Canada en Italië: de effecten van klimaatverandering komen steeds dichter bij huis. Terwijl landen langzamerhand stappen voor het Parijsakkoord zetten, worden ‘klimaatvluchtelingen’ als gevolg van dit soort natuurrampen in de internationale politiek echter buiten beschouwing gelaten.

De afgelopen maand was een roerige periode wat betreft klimaatrapporten van VN-organisaties. Allereerst heeft het VN Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in haar rapport van 9 augustus 2021 bevestigd dat mensen de klimaatverandering hebben veroorzaakt. Hierdoor zijn, volgens het IPCC, de afgelopen decennia hittegolven, droogte en tropische cyclonen veroorzaakt. Het IPCC stelt dat landen grotere stappen moeten zetten om de wereldwijde gemiddelde temperatuur niet meer dan 1.5 ˚C of 2 ˚C te laten stijgen, zoals afgesproken in het Parijsakkoord. Gebeurt dit niet, dan komen er volgens het IPCC frequentere en hevigere hittegolven, zware neerslag, droogte en vermindering van het ijs in de Arctische zee. Daarna heeft Unicef, de kinderrechtenorganisatie van de VN, op 20 augustus 2021 in het eerste uitvoerige rapport over de klimaatrisico’s voor kinderen gesteld dat bijna elk kind ter wereld gevaar loopt door de gevolgen van de klimaatverandering. Volgens Unicef lopen zelfs een miljard kinderen (ongeveer de helft van alle kinderen ter wereld) in 33 landen een extreem risico door de klimaatcrisis.

Hoewel elk land deze effecten van de klimaatverandering al merkt, worden ontwikkelingslanden disproportioneel hard getroffen. Het rapport van Unicef bevestigt dit: veel Europese landen, Canada en Australië lopen een laag risico, terwijl veel Afrikaanse landen, India, Pakistan en Afghanistan een zeer hoog risico lopen. Conflictgebieden, arme landen en landen met veel intern ontheemden zijn, volgens de VN-vluchtelingen organisatie UNHCR, vaak niet in staat om de schade van natuurrampen te herstellen. De klimaatverandering verergert daarnaast ook nog de al bestaande politieke of socio-economische factoren waardoor mensen op de vlucht slaan.

Een rapport van de UNHCR laat zien dat twee keer zo veel mensen in het afgelopen decennium zijn gevlucht voor klimaat-gerelateerde rampen als voor conflicten en geweld. Dit komt neer op 21.5 miljoen ontheemden per jaar. Mensen vluchten niet alleen binnen de grenzen van hun eigen land, maar zoeken ook in andere landen een toevluchtsoord. Vorig jaar november was er bijvoorbeeld na twee grote orkanen een enorme stroom aan ontheemden uit Guatemala, Honduras en El Salvador die naar Mexico en Amerika vluchtten. Het valt te verwachten dat het aantal klimaatvluchtelingen sterk toeneemt als de opwarming van de aarde niet wordt stopgezet.

Niet erkend als vluchteling
Internationaalrechtelijk gezien vallen de klimaatvluchtelingen echter binnen een gat in de wet. Het VN-vluchtelingenverdrag uit 1951 noemt klimaat namelijk niet als een van de gronden waardoor personen aanspraak kunnen maken op de vluchtelingenstatus en dus bescherming kunnen genieten. De UNHCR erkent de term ‘klimaatvluchteling’ dan ook niet. Slechts als de effecten van klimaatverandering samengaan met gewapend conflict en geweld, kunnen mensen aanspraak maken op de vluchtelingenstatus. Zo oordeelde het VN-Mensenrechtencomité in 2016 in de rechtszaak aangespannen door Ioane Teitiota – een inwoner van het langzaam in de zee verdwijnende land Kiribati – dat zijn afwijzing voor asiel in Nieuw-Zeeland wettig was. Hoewel er conflicten in zijn thuisland waren ten gevolge van de schaarste aan land, achtte het Comité het niet bewezen dat zijn leven in direct gevaar was. Toch merkte het Mensenrechtencomité in die zaak ook op dat landen in de toekomst rekening moeten houden met mensenrechtenschendingen door de klimaatcrisis.

De instelling van de Nederlandse overheid staat tot nu toe haaks op deze laatste opmerking. De staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Ankie Broekers-Knol stelde in 2020 naar aanleiding van de rechtszaak van het Mensenrechtencomité dat klimaatvluchtelingen geen recht op asiel hebben en Nederland zich in de internationale politiek niet hard gaat maken om dat te veranderen. Veel Westerse landen trekken liever hun handen van dit issue af en verschuilen zich achter de beperkte definitie van een vluchteling om een grote toestroom van vluchtelingen in de toekomst te voorkomen.

Issue agenderen
Toch moet het issue van klimaatvluchtelingen wel degelijk op de politieke agenda worden gezet. Of men wil of niet, ook Nederland zal hiermee te maken krijgen. Wellicht is een verruiming van de vluchtelingen-definitie inderdaad geen optie, maar er moet in ieder geval wel door gekwalificeerde juristen en beleidsmakers naar gekeken worden. Aan conflicten en vluchtelingen ten gevolge van klimaatverandering in de komende decennia valt niet te ontkomen. Reden genoeg om die passieve voor een coöperatieve houding in te wisselen en om te zorgen voor een vangnet voor de klimaatvluchtelingen.