Zwarte Piet - Het issue dat groeide

“Tien jaar geleden demonstreerden twee mannen voor het éérst tegen Zwarte Piet. Het was de start voor aandacht voor een issue dat tot dan toe meer sluimerde en buiten de groep direct betrokkenen weinig aandacht kreeg. Het was ook de opmaat voor vurige discussies die tot diepe verdeeldheid leidden.”

Deze discussie rondom Zwarte Piet geeft een goed zicht in hoe onderwerpen op de maatschappelijke agenda komen, hoe ze groeien en wat dit betekent voor het realiseren van ander gedrag of beleid op termijn.

Een korte impressie

November 2011: Tijdens de landelijke Sinterklaasintocht in Dordrecht staan twee mannen langs het parcours: Quincy Gario en Jerry Afriyie. Beiden dragen een t-shirt met de tekst  ‘Zwarte Piet = racisme”. Agenten grepen vrij snel in. Ze werkten Quincy op de grond en sleepten Jerry mee een steegje in. Het filmpje hiervan ging viral en het issue dat zwarte piet eigenlijk racisme is, stond op de kaart. Dit moment kan gezien worden als start- of triggerpunt van de discussie die inmiddels een decennium loopt.

Er was op dat moment duidelijk nog geen draagvlak en voor veel Nederlanders te controversieel. Velen vonden het een onzin-issue.  Zwarte Piet hoorde bij onze cultuur, en onze tradities. Iets dat gewoon bij Nederland hoort en daarom moet blijven staan.

Toch is het issue blijven groeien. Alleen al door het scherpe frame dat ze hun actie meegaven:  Zwarte Piet is racisme. Zwarte Piet als exponent van racisme, slavernij en onze koloniale geschiedenis.

Na eerste protest in 2011 is het issue op de maatschappelijke agenda blijven staan. Mede doordat de initiatiefnemers de confrontatie bleven zoeken en actie bleven voeren. Verene Shepherd, mensenrechtenonderzoekster vanuit de Verenigde Naties sprak in 2013 haar afschuw uit over het Sinterklaasfeest en het racistisch en beledigende karakter ervan.  De eerste koplopers gaven aan deze visie te ondersteunen. Maar ook tegenstanders gingen zich roeren: De Facebook-actie Pietitie, een initiatief van twee startende ondernemers, werd door miljoenen mensen geliked. Frans Bauer maakte een lied over Zwarte Piet en in allerlei gemeenten stonden actiegroepen op die het opnamen voor Zwarte Piet.

Wanneer er sprake is van een maatschappelijke discussie over een issue, heeft dat altijd direct tot gevolg dat het issue groeit. Door deze discussie begon het issue toen al te schuiven. In 2013 hebben we daarom ook de Issue Award aan zowel Quincy Gario als aan de ondernemers achter de Facebook-actie uitgereikt. Juist doordat ze beiden het issue, vanuit verschillende oogpunten, bleven agenderen, groeide het issue in Nederland.

Daarna zijn er nog een aantal opvallende kantelpunten aan te wijzen. Dit soort kantelpunten zijn nodig om het issue op de agenda te houden. Vaak zijn ze controversieel van aard of worden ze als controversieel ervaren.

In 2014 besluit de gemeente Amsterdam afscheid te nemen van Zwarte Piet. Hier gingen geheime sessies aan vooraf tussen het lokale Sinterklaascomité en een aantal activisten waaronder Jerry Afriyie. Tijdens deze sessie ontstond ook het idee van de roetveegpiet, die beter aansloot bij het verhaal over het hulpje van Sinterklaas dat door de schoorsteen kwam. Voor het Sinterklaascomité waren de gesprekken met ‘de activisten’ spannend, vooral omdat niet iedereen het eens was met de voorgestelde veranderingen. De eerste optocht met roetveegpieten voelde als een soort bevrijding.  Vooral ook omdat er veel meer mensen van kleur naar de optocht kwamen.

In 2016 geeft RTL Nederland aan te stoppen met Zwarte Piet, geen commercials meer toe te laten waarin Zwarte Piet te zien was en het in hun programma’s alleen maar te hebben over roetveeg-pieten. In het NRC-artikel werd uitgelegd hoe zij tot die actie kwamen: het kantelpunt werd hier ingeleid door nieuwsanchor Diana Matroos die in een interview over racisme op de werkvloer bij RTL aangaf: “De leidinggevende strooide een handje pepernoten over mijn bureau met de opmerking: voor de enige Zwarte Piet op de redactie. Dat werd als een grap gebracht. Ik vond dat niet grappig.”

De retail haakte hier best snel op in, alleen werd dat vaak niet openlijk gedaan. Albert Heijn probeerde even de discussie naar zich toe te halen, maar kwam daar snel op terug. Het issue lag nog te gevoelig en veroorzaakte teveel tegenkrachten. Andere retailers, zoals Jumbo, HEMA, Intertoys en Bijenkorf namen in hun communicatie en folders al wel afscheid van pieten die zwart waren en de uiterlijke elementen die daarbij hoorden, maar kwamen daar niet officieel mee naar buiten.

Opvallend was dat NTR, die door velen gezien wordt als de eigenaar van het issue Zwarte Piet, veel langer de tijd heeft genomen om over te stappen. Zij zijn verantwoordelijk voor de landelijke intocht, althans voor de verslaggeving in beeld en geluid en daardoor hebben ze een belangrijke rol in de toonzetting in Nederland. Elk jaar wordt gewacht op wat het beleid van de omroep rondom Zwarte Piet wordt. Van hen wordt een oplossing verwacht. Er wordt zelfs gesproken van de Pieten-richtlijn van NTR waaraan een stad die de landelijke intocht gehouden wordt, zich moeten houden.  Pas in 2019 waren zij volledig om. Waar iedereen een leidende rol verwachtte van het Sinterklaasjournaal, pakten ze die niet.

In 2017 is er sprake van een nieuwe kanteling. Voorstanders van Zwarte Piet, versperren de tegenstander, die op weg zijn naar een demonstratie in Dokkum, de weg.

Naar aanleiding van deze gebeurtenis pasten de initiatiefnemers, sinds enige jaren officieel georganiseerd in Kick Out Zwarte Piet, hun strategie aan. Voorheen kozen ze één locatie uit om te demonstreren waar ze met zijn allen naartoe gingen. Ze gingen demonstreren in meerdere gemeenten en kozen steeds vaker voor een positieve insteek. Er werd ingezet op het creëren van draagvlak. Hun boodschap  – een boodschap waar eigenlijk niemand tegen kan of wil zijn:  Sinterklaas moet een feest zijn voor alle kinderen. Niet langer werd de confrontatie gezocht met de politie, maar werd gekozen voor vredige demonstraties. Wat je dan ziet zijn tegenprotesten: bewegingen tégen de KOZP demonstraties. Steeds meer gemeenten, vooral in de Randstad, kiezen voor een andere Piet. Soms omdat ze zelf beseffen dat Zwarte Piet een vorm van racisme is, soms ook omdat ze aanpak van KOZP zien als een welwillende vorm van chantage: om acties te voorkomen, veranderen ze de kleur van hun Piet.

Dit was een goed keuze, omdat het blijven voor de controverse het issue op een gegeven moment niet meer verder brengt. Zeker niet wanneer het draagvlak voor een issue groeiende is. Het werkt eerder tegengesteld. Het kan polariserend werken, waardoor de tegenstanders de wind in de rug krijgen en hun insteek steeds meer de keuze van samenleving en politiek gaat worden.

Het bedrijfsleven was sneller in het omarmen van dit issue dan de overheid: in 2020 namen Bol.com en later ook Coolblue met officieel een statement afscheid van Zwarte Piet. Een reactie vanuit de overheid duurde langer: de Kinderombudsman was weliswaar de eerste overheidsinstantie die in 2016 duidelijke positie in nam: zij gaven aan dat Sinterklaas een feest moet zijn voor álle kinderen, ook voor zwarte kinderen. Maar pas in 2020 kwam er een officiële reactie van onze minister-President, mede naar aanleiding van de grote BLM demonstraties en gesprekken die hij gevoerd had met mensen met een donkere huidskleur, waarbij hij in de Tweede Kamer openlijk aan gaf dat hij van mening was veranderd over Zwarte Piet en dit fenomeen nu zag als een exponent van institutioneel racisme en discriminatie.

Het issue Zwarte Piet is dus gegroeid en staat nu sterk op de agenda. Toch is de discussie erover nog niet uitgewoed. De Randstad en grote steden zijn al veel verder in het proces dan de rest van het land, waar ze nog geen afstand van deze traditie willen doen.  De verschuiving lijkt echter niet meer te stoppen. De verwachting is dat steeds meer Nederlanders zullen kiezen voor roetveeg-piet en wellicht dat Zwarte Piet de komende jaren steeds meer naar de geschiedenisboeken zal verschuiven.